Garagoittiko Orakulua

Artian ez zittuan bape ezagunak, ez Maurizia eta ezta albokia be (ederto aldatu dok hori!) eta sorpresia hartu najuan grabaziño hori zeiñek eta Ruper Ordorikak ekoitzittakua zala ikustian (1988); oin dala gitxi jakin izan juat grabaketa saio horren nundik-norakuak, komikiz (UBEDA, Garbiñe, GARLUK. 2025. Maurizia, biziminaren hotsa. Ikastolen Elkartea). Kaset hori entzutziakin batera, klarinete bikotx horren soiñu hipnotikuak sorgindu ninduan, eta laster hasi jataan alboka bat eskuratzeko gogua. Nun erosi baiña? Oin be dendetan topatzia gatxa bada, etara kontuak orduan... Handik-hamendik galdetuta, Ermuko "Musikal Araba"n-eta, jakin najuan albokagille bi ba zirala, tresnak egin eta saltzen jittuezela: Juan Antonio Martínez Osses, Otazun, eta Joseba Gastiain, Antzuolan. Eta hurren nekanari deittu najetsan.

Ondo gogoratzen juat Gastiaiñekin izan nintzanekua. Bere etxian hartu najinduan, eta han egon giñuan barriketan pare bat orduz. Materialak erakutsi jestazen, baitta fabrikaziño prozesuan martxan jittuan tresnak be. Fase dezbardiñetan jeguazen; adar batzuk egosten, beste batzueri egurrezko eraztunekin formia emoten, buztarrixak ebaten... txirulak-eta be ba jittuazen, tallarreko tornoren bat erabiltzen juan egurrari formia emoteko. Orduan, neuretako izango zan tresna horren materixalak aukeratzen hasi giñuan: egosten jeukan adarren artian mehetxo bat aukeratu najuan, bal-baltza, fiña; tutuetarako barriz, harek gomendatu jestan egur gogorra (palo rosa?); eta buztarrirako keixa-arbola (detalle guztiak ez jittuadaz ondo gogoratzen, buruz najabilk). Aldez aurretik adostutako dirua be emon netsan, 20.000 pezeta (120 euro; ez gitxi, kontuan hartuta epoka hartan biharrian 85.000 bat pezeta kobratzen najittuala). Halan geratu giñuan ba, telefonoz kontaktuan. Ez juan denpora asko pasau, aste batzuk, tresnia prest jeguala esan arte; eta hantxe juan najakon barriro Antzuolara, albokia hartzera. Oso elegantia begittandu jataan, kolore illun gorrixketan, nik neuk aukeratutako materixalak txukun montauta eta puliduta, apropos josittako zorro baten barruan. Neure poza!

Argazkia: Chabier Aparizio (Gaiters de Morropreto, Aragoi)

Hurrengo, jotzen ikastia izan zuan. Arrasate Musikalian klasiak emoten zirala entzun eta hantxe apuntau nintzuan. Sergio zuan irakaslia, Bittorixakua, txarto gogoratzen ez badot, eta zapatu goizetan-edo juntatzen giñuan; gehixenetan Xabi izaten najuan ikaskide, Arrasateko jebi gazte bat. Kurtso bat-edo aguantau gajenduan; ikasle gitxi giñuazen, eta Sergiori be etorri eziña suertau jakon, eta... halan geldittu zuan gauzia. Baiña nik ordurako sei-zazpi doiñu jotzeko gai nintzuan, kalian zarataka ibiltzeko beste. Sasoi horretan Markina-Xemeingo Eup! Irratixan najenbixan eta, ferixa egun batez, gasoil bidoi baten gaiñian ekittaldixa egin nebala gogoratzen juat, Joana "Trotixa" eta beste neska batekin. Dirutxo bat bildu gajenduan radixorako!

Denpora batez neure kontura ibilli nintzuan, baiña sekulan ez najuan solturarik hartu zorixoneko arnas-zirkularreko-putzakin, batez be regularki ez entsaiatziangaittik. Izan be, arnas horretarako muskulua biok, eta muskuluori egitteko jo ein biok! Neure arazo nagusiña entsaiatzeko lekua zuan. Albokia jotzia oso eskandalosua dok, ezin dok edonun eta edonoiz jo. Batengaittik edo bestiangaittik, ezin najuan bihar dan beste jo eta, horrenbestez, erdipurdiko nibeletik ez nok sekula pasau.

Ordurako, albokia bere arrarotasunetik urtendako kontu bat zuan. Lehenagoko 4 katueri, neure moduan -baiña arrakasta gehitxugoakin- ikasittako jentia batu jaken eta, pixkaka, masa kritiko bat sortu zuan. Festetan albokari bat entzutzia, normala izan barik, ez zuan hain arrarua -espontaneua, zein kontratautakua-. Doiñu barrixak agertu zittuan; 1996xan Ibon Koteronen diskua; 1998an Kepa Junkeran "Bok Espok"... Albokarixen biltzar festibuak egitten hasi zittuan... Halan be, 2001ian Txilibrinen alboka bat topau najuan rastruan eta saltzailliak 5000 pezeta bakarrik eskatu jestaazen (30 euro). Horra, artian musika tresna honek jekan estimu laburran neurrixa!

Ikasteko, eta regulartasunez jotzeko beste aukera bat Ondarruko Kresala Kultur Elkartetik etorri jataan, neure lantokittik 100 metrora. Fede de Dios izan zuan irakasle eta, txarto gogoratzen ez badot 4 ikasle giñuazen, lekittar 2, ondarrutar 1, eta ni. Honek astero zeozer jotzeko diziplina moduko bat ekarri jestaan; erreztasun gehixago ezin! Halan be, ez najuan neure atasko edo "kristalezko tetxuori" pasau; egixa esan, Feden irakasteko teknikia perfekzionista xamarra zuan eta, musiko ona izateko hori ezinbestekua badok be, neri-neuri ez ninduan asko motibatzen (nahixago juat kantu asko erdi-ondo jotzia, bakarrak perfekto urtetzia baiño). Edozelan be, gustora ibilli nintzuan. Ez juat ondo gogoratzen zelan amaittu zuan aldi hori; pentsau lajeikek hor be ikasle faltia izango zala.

Ordutik hona, dekadentzia. Lehen gitxigorabehera entsaiauta, erdipurdiko albokari kaskarra izatetik pasau ez banintzuan, ba ixa bape jo barik zer izatera allegau naizen, etara kontuak. Hain da eze, katxarro zaharrak kentzen nabillen honetan, oin dala pare bat hille alboka bixak saltzia be serixuan pentsatzen hasi nintzuala. Eta testu hau idazten hasi nintzuan, neure instrumentu maittiori bihar-dan-moduko agurra egin nahixan.

Baiña, gauzak zer dirazen. Idatzi ahala, Gastiaiñen albokian sorrera prozesua berbizi najuan eta, arraixua, pena itzala emon jestaan hain tresna politt eta elegantia, neure neurri eta gustura egindakua, kentzia. Orduan, ba, esan najuan: "Bueno, momentuz alboka bixak barik, bat baiño etxuat salduko: Txilibriñena". Izan be, neuk ez najuan gizona ezagutu eta, esandako moduan, lau xemeikotan lortu najuan. Kontuan hartuta alboka barrixak zenbatian saltzen dirazen, VIP batena izanda, diru majo bat lortuko najuan seguru! Eta beraz, Txilibriñen tresneri buruzko info biltzen hasi nintzuan, erostaillieri esplikatzeko.

Eta barriro gauza bera: info hori bildu ahala (Txilibriñen biografixia... bere alboken apainketak... fabrikaziño tradizionalan detalliak...) hostia, ba jabetzen hasi nintzuan etxian dakadazen trasto bixon balixuaz. Izan be, hónek alboka bixok instrumentuan garapenian egon dan aldaketa garrantzitsu baten lekuko bizixak dittuk: instrumentu tradizionalen ezaugarri teknikuak vs. Gastiain/Ossesek sartutako barrikuntza tonalak... eskala kanonikora egindako afinaziñua (beste instrumentuekin jo ahal izatia ahalbidetu dabena)...

Hori gitxi balitz, artikulo hau idazten hasi nintzanian, Feden webgunia eta tutorialak ikusi eta... jode, barriro saltseatzeko gogua sartu jataan!

Lehenago esandako legez, neure arazo nagusiña entsaiatzeko lekua dok; iñok ez jestak sekulan errixetan egin, baiña nik ba jakixat zer dan auzuan instrumento estridente bat entzutzia, txarto jota gaiñera, eta auzokidiak goguan, ezin juat eroso jo. Dulzainerueri be antzerako gauzia gertatzen jakelakuan, billaka hasi eta sordina bat erabiltzen hasi dirala ikusi juat, lehenago Galiziako xirularru joliek garatutakuan aldaera bat. Alboka-sordineri buruz etxuat bape topau, baiña kontuan hartuta neure aurreko esperimentuak (pabelloia trapuz betetzia, alperrik), napar/galiziarren sordinen ezaugarrixak, eta edredoi batekin egindako aproba bat, uste juat ganorazko zeozer josi ahal izango dotela, lasaittasunez entsaiatzeko.

Gastiaiñen albokia

Lehen deskribatu juat pixkat eta, barriro esango juat, oso elegantia eta liraiña dok; soiñua be hala jaukak, goxua eta atsegiña. Trote haundixa hartuta jaukak (batzutan "tratu txarrak" be) eta, arpegi garbiketa bat bihar bajok be (pulidu eta barnizatzia, barrena) dotoretasuna gordetzen jok, torlojo-ultze-juntura guztiak etxakoz izpirik be mobidu, eta maitte-maitte juat.

Gastiaiñen albokia. Erreparau bekixo zuluen arteko distantzia irregularrari.

Txilibriñen albokia

Alboka honen egillia Silvestre Elezkano "Txilibrin" (Igorre 1912 - Bilbo 2003) dok. Buztarrixan diseñua berak askotan erabillittakua dok. Bere lelo sabindar kriptiko karakteristikua ikusitta ("Txilik emon suri besuza", iñoiz enterauko al naiz zer esan gura daben zehazki), pabelloian agertzen dan bikotiari oparitzeko egingo juan kontizu: panderua eskutan, eta adarra ahuan agertzen dirazen andra-gizonak dittuk, basarrittar jantzi tradizionalakin, azpixan "Niko eta Jose" idatzitta. Erromerixetako beste musikariren batzuk ete? Biharbada adituren batek argittu lajeikek. Pertsona irudixok adarrian grabauta jagozak, eta bixen artian "Zazpiak bat" eskudu bat agertzen dok. Apaingarri guztiak pintturaz errepasauta dagoz, eta oiñ arte, argizariz pegauta jeguazela pentsau izan juat; oiñ, ostera, konturatu nauk (Txilibriñen beste ale batzuk ikusitta) ezetz, adarrian bertan bajorreliebian grabauta dagozela. Kriston bigharra! Zazpiak Bata Txilibrinen beste alboka askotan agertzen duan apaingarrixa dok; ez ostera, soka borladuna. Izan be, Txilibrinen alboka gehixenak katedunak dittuk, kendu-ipintzeko pabelloia buztarrira lotzeko. Kasu honetan, pabelloia torlojuakin lotuta jagok eta soka borladuna apaingarri hutsa dok.

Torlojuakin lotuta bakarrik ez: gaiñera, junta guztiak argizariz hartuta jagozak, albokako beste parte guztiekin batera, eta esango najeukek honek zerikusixa izan leikiala alboka honen soiñu indartsuakin. Eta bai: Gastiaiñenan aldian, Txilibrinen tresna honen soiñua nabarmen ozenagua dok. Bistan danez, hori ona dok kalian jotzeko, giro zaratatsuan, pandero baten aldian. Kontuan hartu bihar dok alboka honen zuluen arteko distantzixia regularra dala (2,5 zm), lehen egitten zan eran, eta horrenbestez eziñezkua dok modu estandarrian afinautako beste instrumentuekin jotzia. Bera bakarrik jo biok. Protagonista. Bere soiñu ikaragarrixa bat jatork horrekin.

Txilibriñen albokian tutuak. Zuluen distantzia erregularrari erreparau bekixo.

Epilogua

Hauxe dok markia. Artikulu hau alboka bixeri agur egitteko idazten hasi, eta ez bata ez bestia. Eta diru majua lortuko najeukian seguru! (Ossesek 600 eurotik goratan saltzen jabizak barrixak). Baiña tati.

Ume bikixak bildurrezko pelikula baten protagonistak izan jeikiazen: zelako hotzak, zelako zorrotzak, zelako sentimentu bakuak. Bizipen gogorrak bizi izandako jentia gogortu egitten dok, eta horixe dok hamen erakusten dana. Kontakizun estilo hotzakin konektatzia kostau bajatak be, inguruko gertakarixak ulertu ahala nobeliak interesa irabazten jok eta, gustora ez juat esango -gerrako gogortasunak ez dittuk atsegiñak-, baiña azkenian, interesez eta enpatiaz irakortzen dan kontakizuna dok. Hori bai, amaierako bereizketiori etxuat ulertu.

Paperjale.eus-en botatako iruzkin gehixago (atzetik aurrera):

• Okupautako herrialdien zoritxarra: lehelengo okupatzailliak bortxatzen jittuek... eta gero "askatzailliak".
• Ulertzen juat hau estilo ariketa bat dala, umien papelian jarritta, Koaderno Handi horretan gertakari soilak objektiboki jasotzeko ahalegiñakin bat. Baiña... soiltasun hori, gauza interesgarrixak komunikatzen dirazen arren, kontakizunan kalterako dok.

Horixe dok liburua: gizon honek dakixan guztian (kontau leikiana, eta ezin leikiana) zatitxo bat. 167 orrialde dittuk, baiña 1670 be izan zeikiazen. Errez irakorri juat (gatxagua izango zala uste najuan), batez be 1930-40 hamarkadetako kontuen interesangaittik.

Paperjale.eus-en botatako iruzkiñen bat (atzetik aurrera):

• Bai, duda barik krisi garaietako txatala interesgarrixagua dok, bizitza parlamentario normaleko negoziaketak baiño (kontzertu ekonomikuak, bozketak, eutsi eta tati...). Politikarixen joko doblian adierazpen on bat 128. orrialdian: "Me acuerdo de una ocasión hablando con Prieto. Estaba en contra de algo que había propuesto José Antonio: "Es que José Antonio habla con uno y le convence", me decía, casi, casi, protestando. (Agirre) Tenía una manera de ser, una franqueza, una honradez, una simpatía personal que provocaba una reacción inmediata. A uno de los hombres que mejor he oído hablar de José Antonio fue a Prieto, y Prieto fue el enemigo número uno hasta la segunda parte de la lucha por el Estatuto".
• Gerrako lehelengo mobimenduena bai, hori oso interesgarrixa dok (Andazarrateko mendi lepo estrategikua hartzeko erabagixa eta inkurtsiñua...).
• 1936 arteko kontuak: jeltzalien gorakadia, beste frakziño politikuen aldian, eta barne zatiketia gazte adoretsuen eta zahar patxadazalien artian. Parlamentuetako tejemaneje politikuak, helburu autonomistekin (gaur independentzixian aldeko indarrak berde badabiz, imajiñau orduan). Liburua irakorri lajeikek, baiña 86 urtedun baten memorixia selektibua dok -halabeharrez- eta une batzutan elkarrizketia erratiko xamarra jirudik.
• Gaztaro osua Bilbon, eta aitta Sabino Aranan abogaua. Kokatzen gabiz.
• Ea ba. Ikusi daigun, "hombre de partido" bat dan (= Alderdixan alde bizitza osuan kaka jateko gai, tautik esan barik) ala iritzi propixorik dittuan.

Letra larrizko Historia baztarrian geratutakuenen historiak erakargarrixak dittuk, zati baten geure buruak ezagutzen doguzelako, eta beste zati baten geu baiño txartuago bizi dan jentia dagolako ikusten dogulako. Liburuko baztartutako pertsonaje bakotxak bere unetxua jaukak, eta erdi aldetik sumau lajeikek amaieria trajikua izango dala.

Paperjale.eus-en iruzkin gehixago:

• Candyk bere txakur zaharrakin dakan harremana, eta berau akabatzeko erabagixa hartzen danekua be, aittatzekua.
• Bere garaiko kodeetan -1920 hamarkadan, eta askoz be geruago bebai, izar bidietako umiak hondakin sozialak ziran- ezgaitasun mentalan gaiñeko ikuspegi enpatiko eta xamurra erakusten jok autoriak. "(Lenny) Tipo jatorra da -esan zion Slimek-. Batek ez dauka buruargia izan beharrik tipo jatorra izateko. Batzuetan, iruditzen zait guztiz bestera izaten dela hori: hartu edozein tipo benetan argia dena, eta ikusiko duzu, ez dira ia inoiz jatorrak izaten".

Normalian nere puntuaziño gehixena 4kua izaten dok, 5a banako liburuetarako gordeta. Hauxe dok bat. Alde askotatik gustau jatak: kontatzen dana; egitturia; kapitulu izenburuen numeruekin egindako jolasa; elipsisak; familia desegitturatu baten be maittasunak lekua dakala erakustia; gai bildurgarrixa izango litzaketa -neretako bai- xamurtasunez, xalotasunez eta umorez gozatzia; Lanzaroteko lurra eta horra lotutako jentia; gaztetasuna eta zahartasunan elkarbizitzia; hazkundiak, heldutasun faltak eta bildurrak... gai asko, modu oso intelijente eta enpatikuan tratatzen dittuk, irakorketia interesgarrixa eta atsegiña aldi berian bihurtuta.

Paperjale.eus-era botatako beste pare bat iruzkin (atzetik aurrera):

• Istorixa latza kontatzeko modu oso erakargarrixa. Morborik ez, umien ikuspegi xaloa bai. Kanarietako bolkanak (rofe, picón) Txileko oroitzapenak ekartzen jestek.
• Itxura ona. Kontakizun jostari rayueliformia. Guraso txikiteruen alaben paraderua... Fuerte hasi dok kontua, eta traza onekin.

Liburu ona begittandu jatak. Hizkuntza hautua kuriosua dok, eta etxuat oso-osorik ulertu (zeren arabera egitten jok protagonistiak andaluzieraz, baiña azken zatixan gaztelera batuaz??), baiña gustau jatak oro har. Kontakizuna ondo eruanda jagok, ez dok errez-erreza jarraitzeko, baiña historixian interesak zailtasuna gainditzen jok. Eta, panfletarixua izan barik, mezu sozial argi bat jaukak azpixan.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin pare bat (atzetik aurrera):

• Ba bai: berba jarixo/ufalan azpixan kritika gogorra jagok. Zirimirixak, ixa konturatu barik, lurra sendo bustitzen daben modura, kontakizun honetako txorreo barregarrixak Kultura Administraziñuakingo, eta bereziki farandula arlokuakingo kritika zorrotza eta sakona jaukak, nepotismua, txupapollismua (txupakoñismua barik) eta artixten arteko miserixak barne, baitta osasun mentalan (anorexixian) ikuspegi interesgarrixa be. Fondo modura, eta kontakizun umoretsuan azpixan, kartzelako bizimoduan erretrato interesgarrixa be (kritikarik bihar ez dabena, deskribapen hutsakin nahikua).
• Uste eze liburu hau irakurgatxa egin jakola hainbeste pertsonari. Ez nauk harritzen: punto y aparterik bako berba parrastada batek, Phil Expectorren soiñu-horma lakotxia, baiña burutaziñuenaz nekagarrixa izan lajeikek. Baiña nere ustez pose bat dok: pentsau nahi juat idazliak rekreau nahi daben jarixo kantsagarrixa dana, pertsona batzuen karakteristikua, baiña azpixan historia interesgarrixa dakala. Kontakizun talegeruaz gain (hori beti interesgarri).

Kiroldegixetan, dutxetan txankletak erabiltzeko arau anakroniko xamarra jagok (piszinan txanua erabiltzia agintzen zanekua). Batzuk, txankletak ahazten dittuezenian, dutxara galtzerdixetan sartuta babestuta sentitzen dittuk.

Covid19 pandemian, maskarillen erabilpenakin legez, gainazalen desinfekziñuan pentsamendu majiko irrazionala nagusittu zuan. Kiroldegixan, ondiokan, bizikleta estatikak erabilli eta gero, makiñia papel baten "bedeinkatzen" daben jentia jagok.

Gustau jatak. Intereseko gaixa, etxeko zaharrei jasotako ipoiñak haragitzeko aukeria, eta kontakizun erritmodun eta erakargarrixa.

Paperjale.eus-en botatako iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Ah, ba bai. Gatxizena ez, baiña azkenian izen-abizena aittatzen jittuk, beraz pentsau gajeinkek kontakizuna historixari fidel xamarra izango dala.
• Sorpresia hartu juat, gure amak (30 hamarkadan Bittorixan hazittakuak) hainbestetan aittatutako Sakamantekas topatzian. Izan be, Montoiak lizentzia literarixo asko hartu bajittuk be, begi bistakua dok -nahiz eta eusko label top serial killerra aittatu ez- Juan Diaz de Garaio dala bere protagonistian inspiraziño nagusixa. eu.m.wikipedia.org/wiki/Juan_D%C3%ADaz_de_Garayo
• Irakortzen doten Montoian lehelengo liburua (bai, bajakixat, etxaukat barkamenik). Estilo soil gustagarrixa. XIX amaierako bizimoduan erretratu politta (basarrittarrak, estamentuak, funtzionarixuak, kazetarixak).

Amaiera abrupto irekixa etxatak asko gustau: irakorle konbentzional xamarra naizen aldetik, garatutako harixak eta pertsonajiak zetan amaitzen dirazen jakitteko gogoz geratu nauk. Halan be, ordura arte liburua asko gustau jatak, erregular! Metropolixetatik independizau barriko hainbeste herrialde (Txile, Mexiko eta AEB), eta euren arteko tirabiretan, familia eta lagun batzuen nundik norakuak jarraitzen doguz. Neuretako interesantiena, Txileko izaera "estiraua", eta Kalifornia inguruko kaosa, AEBetako Sezesiño gerra aurretiko giruan.

Paperjale.eus-en lagatako iruzkin gehixago (atzetik aurrera):

• Eta urrian furixadiakin batera, "naziño baten sorreria": naturaleza txundigarri bat, kolonia inglesetatik bertara allegautako igeslarixak, zerotik hasteko prest, oihanaren legea lehelengo urtietan, eta atzo goizian zibilizaziñuan hastapenak. Gaur egungo AEBtarrak ulertzeko ezinbestekua.
• Oiñ arte, "Gold Rush" famatuari buruz najittuan erreferentziak zeharkakuak zittuan: tio Gilito Klondiken... haibeste westernen testuingurua... Halan be, gaur arte, ez najuan fenomeno (histeria) haren kontakizun globalik irakorri. Oso interesgarrixa dok!
• Begiratu bihar izan juat: Urrezko Atia (San Franciscora sartzeko itsasadarra) eu.wikipedia.org/wiki/Golden_Gate
• Tao Chi'en atxakixa politta dok Txinako historia hurbillera eta idiosinkrasiara hureratzeko. Kriolluori (=europarroi) kostatzen jakun gauzia. Atsegiña.
• Begiratu bihar izan juat: Opioaren Gerrak eu.m.wikipedia.org/wiki/Opioaren_gerrak
• Pultsu ona, historia interesgarrixa, XIX mendeko Chile independizau barrixa ezagutzen.