Garagoittiko Orakulua

Amaiera abrupto irekixa etxatak asko gustau: irakorle konbentzional xamarra naizen aldetik, garatutako harixak eta pertsonajiak zetan amaitzen dirazen jakitteko gogoz geratu nauk. Halan be, ordura arte liburua asko gustau jatak, erregular! Metropolixetatik independizau barriko hainbeste herrialde (Txile, Mexiko eta AEB), eta euren arteko tirabiretan, familia eta lagun batzuen nundik norakuak jarraitzen doguz. Neuretako interesantiena, Txileko izaera "estiraua", eta Kalifornia inguruko kaosa, AEBetako Sezesiño gerra aurretiko giruan.

Paperjale.eus-en lagatako iruzkin gehixago (atzetik aurrera):

• Eta urrian furixadiakin batera, "naziño baten sorreria": naturaleza txundigarri bat, kolonia inglesetatik bertara allegautako igeslarixak, zerotik hasteko prest, oihanaren legea lehelengo urtietan, eta atzo goizian zibilizaziñuan hastapenak. Gaur egungo AEBtarrak ulertzeko ezinbestekua.
• Oiñ arte, "Gold Rush" famatuari buruz najittuan erreferentziak zeharkakuak zittuan: tio Gilito Klondiken... haibeste westernen testuingurua... Halan be, gaur arte, ez najuan fenomeno (histeria) haren kontakizun globalik irakorri. Oso interesgarrixa dok!
• Begiratu bihar izan juat: Urrezko Atia (San Franciscora sartzeko itsasadarra) eu.wikipedia.org/wiki/Golden_Gate
• Tao Chi'en atxakixa politta dok Txinako historia hurbillera eta idiosinkrasiara hureratzeko. Kriolluori (=europarroi) kostatzen jakun gauzia. Atsegiña.
• Begiratu bihar izan juat: Opioaren Gerrak eu.m.wikipedia.org/wiki/Opioaren_gerrak
• Pultsu ona, historia interesgarrixa, XIX mendeko Chile independizau barrixa ezagutzen.

Autorian arabera nobela eskasa badok be, neuri asko gustau jatak. Bidai-kontakizun bizi eta freskua, bide batez mapan jarraitzen dibertimendu haundixa emon destana.

Paperjale.eus-en ipiñittako iruzkin batzuk:

• Zelako biaje politta Suez, Itsaso Gorri eta Adenetik zihar Indikora. Begiratu bihar izan juat: - Kabotaje eu.wikipedia.org/wiki/Kabotaje - Goa Zaharra eu.wikipedia.org/wiki/Goa_Hiri_Zaharra
• Begiratu bihar izan juat: Hanish ugartiak. en.wikipedia.org/wiki/Hanish_Islands
• Vazquezen obran, liburu hau "txartzat" hartzen dok baiña, ni neu, oso gustora irakortzen najabilk. Igual buzeadorien mundua ezagutzen hasi naizelako? Greziar esponja-arrantzalian txatala bereziki gustau jatak: mariñel zaharren ipoiñak, buzeatzeko antxiñako teknikak (eta osasun arazuak), hordittasuna (ouzo, dasuposat) eta ontzi zaharra barriro ikusteko emoziñua...

Harixa hartzia kostau jataan, baiña behiñ historixan sartuta, oso ondo harilkatutako liburua dok. Gustora irakortzekua, egittura erakargarrixa (zatikatuta, atzekoz aurrera...) eta gauzak ikasteko balixo dabena, foko turistikotik aparteko Erroma ezagututa bide batez. Kikil-usaiñeko kritikiak "emakume literatura" modura klasifikauko lajeukek, pertsonajiak erretratatzeko moduengaittik, euren portaerian arrazoiengaittik... idazlia bera be konforme egongo nintzakelakuan najagok (ez najuan ezagutzen, ene ba da ta ba... 🤦), baiña neuri, gustau jatak.

Paperjale.eus-en lagatako iruzkin gehixago:

• Oso irakorketa atsegiña. Maittasunen fase eta episodio guztien artian, zelan ez norberan neurrikua topau? 😁

• Begiratu bihar izan juat: Pasquino es.m.wikipedia.org/wiki/Pasquino

• Begiratu bihar izan juat: San Luigi dei Francesi elizako kuadruak. artepiu.info/caravaggio-roma-san-luigi-francesi/

• Begiratu behar izan juat: Camille Claudel. eu.m.wikipedia.org/wiki/Camille_Claudel

• Begiratu behar izan juat: Lavardensgo gaztelua. fr.m.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Lavardens

• Bikote harreman askoren amaieran egoten dan indiferentzixian erretratu bikaiña.

• Idazliak kontaera oso partikularra jaukak: sei pertsonaren bizitzak atzetik aurrera, zatika eta intro barik, eta euretako baten abixapuntua nere ez-leku faborituetan: aeropuerto baten transito gunia, hegaldi artian...

Igual aldez aurretik sujestiñua nekalako, ona zala eta ona zala...? Etxuat uste: izan be, halako aurreiritzixak kontrako efektua izaten juek (hobia espero, benetan dana baiño) eta hamen ez dok-eta halakorik gertatu. Kresal usain eta sabore sarkor eta zahar hori jaukak liburu honek, eta berau dastatzeko irakorketa geldo, meta-billaketadun eta errepasuekin (Umberto Econ prologua-eta) eskatzen jok. Juan dan 40 bat urtian izan juat Corto Maltesen barri (ikonuak, erreferentziak, ni-baiño-nagusixaguendako-ziran-komikixak...) baiña, oiñ arte, etxuat bere historiarik irakorri. Zelako suertia, e? Ondiok halako gauzak deskubridu ahal izatia.

Paperjale.eus-en lagatako beste iruzkin batzuk:

• Ba jaukak zeozer berezixa, bai. Ez dok marrazkixa, ez dok historixia. Esango najeukek, kontatzeko modua dala. Historixia modu linealian kontau ahal izango zeukian, baiña ez: ausittako gidoia dok, kontau barik gelditzen dirazen historia ugarixen zatitxuak, eta puntatxo bat baiño ez erakuste horrek, icebergan peskisan jartzen gaittuk, jolas polittian. Praktikan, horrek komikixa poliki eta patxadaz irakortzia jakark: behiñ baiño gehixagotan esan juat, komikixen alde txarra, bizkorregi amaitzen dirazela dala. Kasu honetan, luze dirauk...
• Liburu honekin ikasten diharduten gauzarik interesgarri/latzena: ze neurriraiñok kakaztu jok Ozeania Europak? Etxuat esaten lehen jeguazen errejimenak perfektuak izango ziranik (monarkiak, feudoak...?) baiña seguru najagok Europarren esku zikiñak ez dabela hori konpontzen lagundu.

Horren ordez, "Kalaña" diskua entzun juat, ahal danik eta belarri neutruenekin. Eta ona begittandu jatak. Kantu batzuk, oso onak be ("Una vena en la cabeza"... Toke folk-punk bat be somatu jetsat, segidilla extremeñua??). Eta bueno, Jualmak egindako kantu bat be ba jagok ("Si tu estuvieras aquí"), zirraragarrixa be ba dana: bere azkena, eta Josuri eskindutakua. Orduan: aurrekuetatik desbardiñegixa dok, talde bera dala esateko. Baiña diskua, disko moduan, ona begittandu jatak; eta ez nok hori uste daben bakarra kontizu. 

Linea berian, "Dekadencia", hamen be kantu majuak (albumari izena emoten detsana adibidez), eta folk ikutu xelebriak ("Kemando la vida" kantuan zer, eta gaitak!). Kritiketan, letren xalotasunan kontura katxondeo nahikotxo ikusi juat. Tira; ez dok izango ba, Josu eta Jualma sofistikaziñuan eta sutiltasunan ikurra ziralako! (orraittiokan).

Ostian, beraz, Pakok txiklia gehixago ez luzatzia erabaki juan; eta -neretako erabagi egokixa hartuta-, Eskorbuto izena erabiltziari laga. Eta punto honetan... berbetan hasi zuan. Izan be, azken astietan ikusi-entzun doten material audiobisual mordua ikustian, deigarrixa egin jatak, urtietan, Josuk eta Jualmak emondako elkarrizketetan, Pako beti ixilik agertzia. Gehixenetan bertan egoten zan, bestiekin, baiña tautik esan barik. Gustora entzun/irakorri juat ba, azkenian, bere boz propixua; eta metalgin prototipikuan estiluan (biharrangaittik najabilk, ez musika estiluangaittik), labur eta zorrotz esan jittuk gauzak, zentzudunak gaiñera. Hamen elkarrizketa onenak nere ustez:

• 2008 Roberto Mosok, audioz 

    • 2025ko maiatzian fan mexikar batzuk, idatziz

Mosori aittatu jetsan ez zebala baztartzen Eskorbuton izena barriro erabiltzia, material aproposa bildu ezkeriok. Eta halaxen egin jok, 2023an, 3 kantutako EP batekin: "Reino sin futuro". Eta sorpresia: interesgarrixa, produkziño txukuna, gaur egungo estudixuetako baliabidiak aprobetxauta (Alik-ek eta Pakok grabau ei juek dana). Abots aldetik gehixago gustau jatak: aurreko diskuetan Jualman errejistrua imitatzen saiatuta, "nahi ta ezin" pixkat zuan; baiña azken honetan hortik libriago ibilli dirazela emoten jok (Pakok berak kantauta!), eta hori mesederako izan dok, duda barik.

Ea halako gehixago datozen, ba. Neretako, benetako plazerra izan dok Eskorbuton gaiñeko eguneraketa hau. Klasikuak gaur!

1992ko aprillian, hirurak bizi zirala, Matixenan azken kontzertua emon juen; halan be, egun horretako elkarrizketa honetan Jualmak kontatzen dabena entzunda, bajirudik Josu bera ez zala han egon (Suicidas, 1992, 12' ingurutik aurrera). Hurrengo hillian hilko zuan-eta. Orduan argitaratu zuan aurreko hillietan ETBko "Al día" saiorako grabautako elkarrizketa famosuhori ("Iosu Expósito, bajo el caballo"), nik ondiok ikusi barik euki dotena, gaur arte.

Josu hil eta gero, beste bixak argi jeuken taldiakin segidu nahi zebela. Jualmak hamentxe kontau jeutsan Roberto Mosori, Pako eta bera kantu barrixak egitten jiharduela, 1992ko iraillian edo urrixian diskua etaratzeko. Baiña orduantxe Jualma bera hil zuan, urrixian. 

1993an, egindako kantuak hartu eta grabau jittuan Pakok, hiru musikarik lagunduta: Iñaki "Gato" Huarte, Garlopa ("Escombros" taldeko beteranua) eta Urko Igartiburu. Diskua "Aki No Keda Ni Dios" izan zuan, eta ezagun dok Jualma eta Josun eskua, lehengo lepotik burua.

Urte honetan, Ameriketan saldutako disko ugarixengaittik, 1991ian, Mexikora juateko proposamena etorri jaken. Josu jodiduegi jeguan; bere ordez Iñaki "Gato" Huarte juan zuan biajera. Orduko zuzeneko bat jagok, "Directo en México". 

Mexicotik bueltau ziranerako, Josu ospittaletik urtenda jeguan. Hango harreriakin "berotuta", eszenatokixetara bueltau zittuan (Suicidas, 1992, 2'tik aurrera). Orduko zuzeneko bat jagok, Trujillon (Caceres), abuztuan 31kua. Grabaziño kuriosua dok: erritmo lento xamarrian (uste eze Josu eta Jualma oso kaskauta jeguazela) baiña txukun geldittu jaken.

Gaiñera estudixuan sartu zittuan beste disko bat grabatzera:  "Demasiados Enemigos". 1991 amaieran urten zuan, Matraka diskoetxiakin. Santurtziko portuan argazki saio bat egin juen -zaldixa eta mariñelak, hain lotuta-, 300 irudittik gora hartuta. Hirurak batera egingo juen azkena izan zuan, baiña euren arpegixetan ez jagok melankolia izpirik be. Gehixago esango juat: diskuan, harrigarrixa dok kantuen umoria (baltza, eta bestelakua), indarra eta herixotziari egindako desafixua. Energixa positiboz betetako arnasa dok, exitus aurretik. Aurkezpen bira bat be abixau juen, baiña Josun osasunak barriro txarrera egin juan, eta segiduan erretirau bihar izan zuan.

Artian ni Balentzian najenguan, fisioterapia ikasten. Nere soiñu bandan, garrantzi gehixena neure lehelengo nobixiak lagatako kasetak izango zittuan (Silvio Rodriguez-eta), eta Ràdio Klara. Mainstreamian jebizenak, ostera: "No me importa nada", "Veneno en la piel", "La abuela", "Corazón de tiza", "Sacrifice", "Espaldas mojadas"...

1988an, "Las más macabras de las vidas" (autoekoiztua, Buto Eskor). Hau be 1990 hamarkada amaieran lortuko najuan, osorik entzunda; baiña urten zanian, Elgoibarren living la vida loca, ba guztiz oharkabian pasau jataan, edo taberna/txozna/gaztetxietako fondoko musika lauso modura. Izan be, parranda espiritutik oso aparteko biharra dok: illun-illuna -bistan dok Josuk eta Jualmak heriotziari aurpegira begiratzen jiharduela-. Aldapan behera joiazak, freno barik, eta atzera kontaketan. Testuinguru horretan, disko honek edertasun edo argittasun arraro bat jaukak, neuretako, Eskorbutoren kanturik onenetakuekin (euren artian onena, "Sangre"). Azkenian, baiña, euren azken diskua izateko itxuria jeukan honek "bonus" batzuk izango jittuan.

Urte horretan Inglaterrara juan nintzuan estraiñekotz: Lytham, St. Annes, Blackpool, YMCA, Piccadilly Circus, Camden Town... Eta baflietan: "Is this love", "Unchain my heart", "We'll be together", "Never can say goodbye", "En algún lugar", "Always on my mind", "Wonderful life", "Camino Soria", "Sign your name", "Together forever", "Eloise", "Gimme hope Jo'anna", "Chas y aparezco a tu lado", "La madre", "Ye ke ye ke", "Perfect", "The twist", "Asimbonanga", "Don't worry be happy"...

1989 eta 1990xan Eskorbuto "koman" egongo zuan talde modura: euren esanetan, "tontuana" egitten ibilli ziralako (Josu eta Jualmari elkarrizketia, Kruzes, 1991 - 12'); halan be, itxuraz Josun osasun beherakadiak asko zamatu juan taldian denpora honetako dinamikia (Jualmari elkarrizketia, Moso 1992 - 7')

1987xan urten zuan "Los demenciales chicos acelerados" baiña ni enterau be ez nintzuan egin (diskua 90ko hamarkada amaieran jirau najuan, ohiko moduan testuingurutik kanpo, eta tira, arraro xamarra begittandu jataan, baiña beste barik). Eta hara nun, oin Eskorbuto "aitzen" nabillela, konturatu naizen zer eta... opera rock bat dala!! Sorpresa itzala izan dok hori. Hau da: disko kontzeptuala, hari argumental baten inguruan oso-osorik sortutakua. Arraixua! Izan be, ointxe jakin juat, baitta be, Josu "The Who" taldian zale amorratua zala ("The Ju", berarendako urte askuan). Eta hori jakinda, oin bai, bere kantu batzuen konplejutasuna hobeto ulertzen dok (ixa-ixa rock progresibua!). Dramatikua be badok: zaldixak apurtuta be, Eskorbutokuen jenialtasuna bor-bor urtetzen segidu zuan; noraiñok allegauko ete zittuan, 30 urtekin hil izango ez balitzaz?? Grazia haundixa be egin jestak, diskografikeri zirixa sartu zetsela jakitziak: master bera birrittan saldu! (Discos Suicidas eta Twins konpañixeri). 

"Los demenciales..." ez zuan zuzenian jotzeko egokixa kontizu, eta kontzertuetan betiko martxan segidu juen. Orduko grabaziño batzuk topau jittuadaz, bestiak beste:

• Riojan jotako kontzertu bat, "Sin fronteras, ni gobiernos" izenburuakin editauta.
• Lakuntzan. Hau eurak soiñu mahaittik zuzenian grabautakua ei dok. Argitaratu dabenak hauxe jiñok: "Estos directos los vendian el Iosu y el Jualma por 4 duros en el Casco Viejo de Bilbao". Eta bai: horri esker, zuzeneko ugari ei jagozak hor zihar bueltaka! Hamen bilduma bat (nik ez jittuadaz danak entzun)
• Torá (Lleida). Itxuraz, ordurako "¿Queréis ver a Eskorbuto, o a la gente? ¡¡A LA GENTE!!" bromia rekurrentia bihurtuta jeguan; hamen be agertzen dok-eta, 16:40 bueltan, jentia eszenarixuaz eta mikrofonuaz jabetuta edo.

Eta radixuan zer? Neure mixtapeak, gero eta gehixago (arrebianeko musika-katian, nagusiki), baiña ordurako Elgoibarko tabernetan (eta Gaztetxian!) ibiltzen hasitta najenguan, eta hantxe: "Notorious", "Me cuesta tanto olvidarte", "The final countdown", "Walk like an egyptian", "Como un susurro", "37 grados", "Call me", "Wizar wizar you", The Communards multimix, "Corazón de neón", "In the ominaw", "Voyage voyage", "Nothing's gonna stop me now", "It's a sin" ("Pechos Boys" izeneko talde barri baten ahotik), "La bamba", "Boys, boys, boys", "Never gonna give you up", "La sangre de tu tristeza", "Faith"...

1986xan "Anti todo" super arrakastatsua (nik gerora ezagutu dotena, baiña Eskorbuton gauza guztiak legez, testuinguru barik). Disko hau urten zanian, urte hasieran, nik 14 urte najittuan, eta Itzion EGBko 8garrena egitten najiharduan. Urte horretan estraiñekotz ikusi najuan punki bat, kateduna-eta: klasian nere onduan najeukan, José (ez Jóse). Errepikarixa, gu baiño nagusixagua, tipo lasai eta paketsua, ondo konpontzen nintzuan berakin. Halan be ha bere rollora joian, boligrafozko grafiti antitoduak egitten-eta, baiña punk apostolua izan nahi barik: beraz, haren bidez ez najuan Eskorbuton barririk izan.

Aprillian, Gernikan emondako kontzertu baten grabaziñua be topau juat, Zona Cerok 2018xan argitaratuta.

Nik uste juat orduantxe izango nebala Eskorbuton barri, 1986 amaieran. Izan be, orduantxe argitaratu juen "Impuesto revolucionario" zuzenekua. Horretara, ordura arte petit comitean izandako arrakastia kalera zabaldu zuan. Jente gehixenak orduantxe izan ei juan Eskorbuton barri; baitta nik neuk be. Zihetzago esanda, "Ya no quedan más cojones, Eskorbuto a las elecciones" lelua, eta "Más allá del cementerio" kantuan lehelengo bertsuak dittuk neure akorduan dakadazen Eskorbuton lehelengo oihartzunak; bixak urte horretan argitaratutakuak. Urte amaieran (ni ya Institutuan nenguala, BUP 1º egitten), "Ya no quedan más cojones, Eskorbuto a las elecciones" EP-a etara juen, fanzine batekin.  Honen entzunaldittik, "La sangre, los polvos, los muertos" egin jatak deigarrixen, Josuren fatalismo eta egittura berezixakin, orduko punk kantuen aldian hain diferentia.

Dibertigarrixa izaten jiharduk testuinguru mainstreamakin alderaketia. 1986 urtiari dagokixonez, hónek izan zittuan greatest ittuak: "Rufino", "El imperio contraataca", "Say you, Say me", "Lili Marlen", "Si tu eres mi hombreeee y yio tu mujeeeeer", "Al calor del amor en un bar", "Love missile F1-11", "La Puerta de Alcalá", "Marta tiene un marcapasos" (lehelengo hate musikal sentimenduak), "Rock me Amadeus", "A kind of magic", "Cruz de navajas", "The lady in red", "A quién le importa" (ondiok gero hartuko zittuan konnotaziño LGTBI+xak barik), "El ruido de fondo", "Geronimo's Cadillac" (hate, cringe zein erakarpen isilla, Instiko musika klasian kritikia lantzen gajenduan, eta "berde" jarri gajenduzen hair-pop-kontratenore-brontzeatuok, guk eruandako Eskorbuton zinttian aldian; baiña punki/pijo pikien aurreko pose hutsa zuan, nik ez najuan-guria entzun be egin-eta), "Oreina bila" Haizearen kantu instrumental ederra, gure etxeko sukaldeko girua gogoratzen destana, "Pello Joxepe, tabernan dala...", Oskorrin "In Fraganti" ("Aita San Miguel", "Ostatuko neskatxaren koplak", "Hau da debilidadea", "Atzo goizean", "Arin bero"), Mikel Laboan "Bat-hiru", Kaxianon "Itsasontzi baten"... Sasoi honetan hasi nintzuan arrebianeko kate musikalian mixtapeak grabatzen, Radio Eibartik-eta